Pietro Maria Canepari, 1619 – sommaire

On ne sait pas grand chose de Canepari pour lequel le DBI, qui propose la notice la plus complète actuellement disponible, mentionne seulement une région d’origine (la région de Brescia) et son statut de médecin. Son oeuvre se limite au traité sur les encres. La première édition du traité de Canepari sur les encres date de 1619. Elle est suivie de deux autres, en 1660 et 1718. On dispose pour chacune d’entre elles de plusieurs numérisations en ligne et Augusto de Ferrari remarque qu’il y a peu de différences entre ces éditions. Les références que l’on trouvera sur ce site renvoient à l’édition de 1619.

Pietro Maria Canepari, *De Atramentis*. Page de titre.

De atramentis cuiuscunqve generis : opus sane nouum hactenus a nemine promulgatum in sex descriptiones digestum, Venise, Evangelista Deuchino, 1619.
- Exemplaire de l’université de Californie.
- Exemplaire de la Bibliothèque nationale centrale de Florence.
De atramentis cuiuscunqve generis : opus sane nouum hactenus a nemine promulgatum in sex descriptiones digestum, Londres, J.M. Impensis Jo. Martin. Ja. Alestry, Tho. Dicas, 1660.
- Exemplaire de la Bibliothèque nationale de Madrid.
- Exemplaire de la Bibliothèque nationale tchèque.
De Atramentis cujusque generis, Roterdam, Caspar Frisch, 1718.
- Exemplaire de la BIU Santé de Paris.
- Exemplaire de la Bibliothèque nationale d’Autriche.

Après une lettre préface dédiée au vénitien Antonio Priolo, Canepari divise son traité en six livres qui examinent successivement tous les sujets relatifs à la fabrication ou à l’usage des encres :

I – Descriptio prima est de lapide Pyrite Metallorum, et atramentorum stirpe: cui additur definitio Cadmiae, atque Magnesiae, tum Fossilis, cum et philosophicae.

De principiis metallicis, mineralibusque, seminariis
Lapis pyrites est Metallorum stirps
1. de cadmia
De calaminari Lapide, et de Magnesia quomodo inter se differant
De magnesia philosophica
Utrum semen cum spiritu et anima insit metallis et lapidibus
Multi praepostere pronuntiarunt Philosophorum sententias
De radicibus et venis metallorum, de plantis lapideis, et de vegetabilibus quae absque radicibus manifestis vigent
Piritis differentiae
In pyrite vigent Sulphur et argentum viuum; ex quibus generantur metalla; et atramenta
Praedicti lapidis metallici nomina atque vires
Utrum ignis procedat ex proprio lapide concusso aut aere, aut motu
Quot modis fieri possit ignis
Ob propagationis usum plurimae fiunt candelae
Candelae facesque cerosae in Castris, et bellis nocturnis usurpatae resistunt pluuiis et ventis diutissimeque perdurant; quarum descriptio sequitur
De lucernis
Modus secundus est quomodo fiat ignis per coitionem
De modo tertio excitandi ignem qui exequitur, aut frictione, aut percussione
Chymica opera quae ex pyrite circumferuntur
Modus conficiendi Marchesitam arte ex quocunque metallo, exordiens a stamno
Cum Marchesita Stamnea artificiosa construitur Speculum in pila sphaerica vitrea

II – Secunda vero descriptio erit de Atramento Metallico, praesertim Chalcity, cunctis fere huius saeculi, hominibus ignoto, altero enim abutuntur in compositione Theriacae diuerso a veterum Chalcity.

Atramenta in triplici genere constituta
Primum genus atramenti appellatur Metallicum
Prima differentia atramenti metallici est suprema zona mistos dicta
Secunda differentia, specie sue atramenti metallici est zona media appellata chalcity
Adversus Georgium Agricolam, ac eius sectam
De tertia differentia atramenti metallici, quae ultima zona aliis subsidet, et sory appellatur
Abusus Sory pro Chalcity

III – Tertia de Atramento Sutorio, vulgo Vitriolo, cum expositione Coparosae, ac eius praeparatione, et usu aduersus pestem et alios Morbos.

Atramenti genus secundum appellatur Sutorium necnon vitriolum atque Chalcanthium
De singulis proprietatibus Atramenti Sutorii ac de modo et tempore utendi eo
De prima differentia vitrioli, quod stillatitium et stalacticum appellatum fuit a veteribus et cuparosa a recentioribus
De secunda differentia vitrioli, idest atramenti sutorii, quod veteres nuncuparunt Concreticum
De tertia vitrioli differentia, quod appellatur coctile, et vulgare vitriolum
De modo faciendi vitriolum coctile
Modus alter est Recentiorum conficiendi vitriolum coctile
Supposita corruptaque sunt in spuriis Galeni scripta
De modo depurandi vitriola quaeuis, eaque reducendi ad formam vitrioli Romani
Ut fixetur vitriolum, rubefiatque ac fusile igni tueatur
De Atramentorum affinitate cum metallis
Ex vitrioli proprietate ferrum commutatur in aes quomodo hoc fiat
Sulphur vitriolatum quod elicitur a ferro, alioquin a Neotericis dicitur Crocus Martis
Ferrum, caeteraque metalla omnia artis auxilio reuertuntur in vitriolum quod est metalli sal
Ad segregandum, et eliciendum sulphur a vitriolo
De modo extrahendi argentum vinum a vitriolo
Ad effingendum nouum vitrioli genus
Atramentorum consensio inter se atque eorum dissensio
Atramenta non praeparata conueniunt exterius alioquin vero interius assumpta sunt pernitiosa, et suspecta
Atramenta arte, aliorumue mistione castigata, et temperata possunt tuto exhiberi per os
In multis Cibariis percipitur qualitas, et natura vitrioli quemadmodum, et in atrabile in corporibus nostris superabundanti
Atramenta temperata conferunt quemadmodum, et Aquae thermales Atramentosae, et Aluminosa: quales sunt Aquae de balneis volaterranis, et aliae Villenses

IV – Quarta de Atramento scriptorio tum veterum, tum et recentiorum, cum multis variisque differentiis.

Atramenti Scriptorii necessitas, et origo
Plurimae Atramenti Scriptorii sunt differentiae
Quale Antiquorum fuerit Scriptorium Atramentum
Typographorum, Chalcographorumue Atramentum
Atramentum fere perpetuum stuchum appellatum, quo fiunt literae in tabulis marmoreis
Neotericorum vulgare atramentum scriptorium nostro idiomate dicitur inchiostro
Modus particularis, magisque tritus componendi encaustrum
Alter modus est talis
Quidam conficiunt encausta cum aqua Sutorum, aut coriariorum tinctura
De aliis Encaustri exemplis
Vinum vice aquae subministratur a plerisque in conficiendo encausto
Sequitur aliud encausti exemplum cum multiplicatione
Aliud Melichii Aromatarii
Ecce alia encausti exempla
Mathioli encaustum
Aliud Castoris encaustrum portatile densatum enim est, et absque gallis, et vitriolo componitur
Aliud in forma pulueris in peregrinatione aptum
Alter puluis in itinere accomodas ad faciendum statim encaustum
Encaustrum nigrum quo pingi possunt imagines, atque literae scribi in laneis pannis, telisque lineis, et vestimentis quemadmodum, et in chartis, et consimilibus
Ne congeletur encaustrum hiberno tempore
Ad instaurandas literas ex antiquitate fere abolitas
Encaustrum quo si scribantur literae euanescunt per tempus e chartis
Multiplex modus delendi literas
Ad resarciendum chartam ex suprascriptis operationibus imbecillem
Plerique modi scribendi literas latentes
Unus et alter modus scribendi literas, atque imagines signandi in exteriori cortice oui crudi, qua mox interius appareant in facie albuminis, ubi coctum induratum, et decorticatum fuerit
Ut persica, Amigdalae, Chrysomela, et consimilia oriantur cum literis inscriptis in eorum nucleis
Triplex modus scribendi literas indelebiles, aut figuras in membris corporis humani
Quibus modis tollantur literae, characteres, caeteraque signa carni impressa
Duplici modo literae fiunt albae in nigro paginae agro

V – Quinta, de Indico Dioscoridis, cum aliis pigmentis diuersicoloris, scripturis, atque Medicinae aptis.

Expositio Uniuersalis
De atramento indico
Modus parandi aquam gummatam, et albumen oui ut a corruptione praeseruentur
Atramentum ceruleum multiplex, quod ex plantis deducitur
De luteo atque virenti colore
De brasilio, verzinoue ligno tinctorio
De atramento scriptorio pauonaceo, violatoque purpureo
De purpura veterum, et ipsius differentiis
De recentiorum purpura
De colore cremesino
De rubeo colore laccae gummi naturalis
De lacca artificiali
De lacca escarlati appellatur de grana
De lacca Karbisini vulgo di Cremese
De modo construendi laccam e Verzino
De lachryma sanguinis draconis, quae est Dioscoridis Cinnabaris Indica
De Cinnabari et Minio
De azurro ultra marino, nec non de viridi azuro
Modus eliciendi azurrum ultramarinum e lapide lazuli
Modus parandi viride azurrum medicinae, ac picturae commodum
De pigmentis mineralibus tum luteis flauis, eum etiam aureis
Modus conficiendi pigmentum albissimum, quo scribuntur literae albae in pagina alba
Quomodo pagina uno ictu pingi, ac diuersis coloribus, variisque figuris impleri possit
Elegans industria ad pingendas, variis coloribus, pilas vitreas sphericas quamuis amplas cum ore angusto, quibus manus impelli neque penicilla pigmentis illita ubique duci nequeant
Alterque modus est quo unico colore coelestino intus pinguntur pilae vitreae sphericae, quibus montes coeli colore sereni apparent
Vernix qua effinguntur Coria aurata, inficit enim colore aureo folia argenti, et stamni super inducta pellibus corii sue, pulcherrimum inuentum

VI – Sexta, de variis operationibus ex Vitriolo gerendis, ac de multiplici modo eliciendi oleum a Vitriolo, atque usu eius, tum gratia medelae, vel internae, vel externae, cum etiam Chimiae usu.

De ignauia quorundam recentiorum
Praedictorum exempla
Qui falso se putant Galeni discipulos
Medicamenta chymica spagyricaue constant eadem cum Galenicis quanquam diuersis vocibus distare videantur
Alchymia demonstratur vera medicinae praeparatio
Demonstratur auctoritate Galeni medicamentorum praeparationem fieri per separationem elementorum
Instrumentis operationibusque chymicis omnibus usos fuisse veteres medicos constat
De ratone modoque ignium
De segregatione elementorum vitrioli ac de nominique quae ex ipsius antome sortiuntur
Synera praxis diuidendi elementa vitrioli
Modus alius diuersus segregandi elementa
Accedit tertius variusque modus diuidendi elementa vitrioli
Modus quoque alius cum praeparatione chalcanthi
Sophisticus imaginosusque modus praestigiatorum
Per quam vana existimatio eorum, qui male sentiunt de oleo vitrioli
De facultatibus singularum partium vitrioli, exordiendo a phlemate humore aquaeo, et primo
De viribus spiritus acidi, volatilisque vitrioli, qui pro aeris elemento constituitur, quintam essentiam continente, et in ipsam perficitur, et pro oleo primo habetur quod album est
De vero oleo vitrioli analogice dicto elemento ignis ad de dotibus ipsius
De sale, elementoue terrae vitrioli
De clysso, unitateue elementorum vitrioli
De glacie, ac de lapillis conficiendis, ex vitrioli colcotare, coloris cuiuscunque fuerit prius Vitriolum : ubi quoque recensetur quomodo in bolum opacum euenire possint
De vitrioli tinctura essentiali
De magisterio vitrioli
De lapide slamandrico elixirue medicina universali
Praxis olei e vitriolo compositi ac de monarchia Theophrasti Paracelsi
Diuisio elementorum vitrioli aliorum ope, et miscelo
Abditum senis experimentum
De aliis modis euocandi oleum a vitriolo aliorum ope, verum absque elementorum diuisione exordiens a liquidis prout menstruis
Oleum vitrioli compositum scriptum a Bernardo Perroto Aquitano
Oleum vitrioli absque distillatione
Triplex oleum una distillatione factum
De aliis eductis e vitriolo ana cum aridis absque ulla elementorum diuisione
De aquis distillatis, e vitriolo, aliorum miscello
Rememoratio distillationis cum diuisione elementorum verumtamen e compositis
E viridi chalchantho, licet cum aliis misto, educitur spiritus cum virore, remedium praestantissimum aduersus epilepsiam
De oleo vulgari e simplici vitrioli usto unica distillatione, euocando
Oleum e vitriolo causticum
Oleum vitrioli solutiuum auri, ubi vero solutum sit, dicitur solificatum
Oleum vitrioli rubeum, superiore suauius, quod tuto assumitur interius aduersus morbum caducum, e Theophrasto Paracelso
Oleum vitrioli potabile ex Zapata
Oleum vitrioli coagulat, et fixat oleum Tartari eodemque tempore dulcet oleum vitrioli
Quomodo demulceri, ac dulcorari possit oleum vitrioli, quantumuis igneum, et corrosiuum sit
De artificiali rubificatione vitrioli, ac omni alia praeparatione ipsius
Sulphureum oleum chalcanthi, ut album eueniat, quod soluit metallorum calces
Experimenta huius generis penitiora totum concludunt opus
Elegans figura arcani, filio missi a sene philosopho
Aurigera Minera, natura, et arte constructa in cui cubilibus artis, quemadmodum in terrae cuniculis ab archeo
Medicina spagirica et communis tam metallis quam corporibus humanis
Transformatio Saturni planetae terrestris in Apollinem fulgentem
De oleo benedicto ex lapillo minerali educto

Les sources de Canepari sont rassemblées dans une table des auteurs cités. On y trouve à la fois des auteurs antiques et des références médiévales ou modernes. Bien entendu, tous les auteurs cités ne rapportent pas des recettes d’encre, mais ils apparaissent tous à un moment donné du traité.

Télécharger en PDF